ΑΙΓΥΠΤΟΣ -ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΦΕΡΑΝ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΤΟΥΣ ΑΠΟ ΤΟ 22.000 Π.Χ.
Το Σεραπείο της Μέμφιδας
Το Σεραπείο της Μέμφιδας βρίσκεται περίπου 20 χλμ. δυτικά του Καΐρου και της νεκρόπολης της Γκίζας, κοντά στην κλιμακωτή πυραμίδα του φαραώ Djoser. Ήταν αφιερωμένο στον Αιγύπτιο θεό Άπη και κατασκευάστηκε προς τιμή των ιερών ταύρων του. Διαμορφώθηκε από τον 13ο αιώνα π.Χ. και συνέχισε να επεκτείνεται μέχρι και τους ελληνιστικούς χρόνους. Τα βαλσαμωμένα ιερά ζώα των Αιγυπτίων διατηρούνταν σε τεράστιες γρανιτένιες σαρκοφάγους, σε μια τεραστίων διαστάσεων υπόγεια νεκρόπολη.
Το Σεραπείο επισκέφτηκε και ο Αλέξανδρος το 331 π.Χ., όπου ως νέος φαραώ, πραγματοποίησε θυσίες και διοργάνωσε αθλητικούς και μουσικούς αγώνες. Περιγραφές του Σεραπείου έχουμε από το Στράβωνα στον πρώτο αιώνα μ.Χ., ο οποίος μας μεταφέρει πως ο δρόμος που οδηγούσε σε αυτό, ήταν διακοσμημένος με αιγυπτιακές σφίγγες.
Την περιγραφή αυτή έλαβε υπόψιν ο Γάλλος αιγυπτιολόγος Auguste Mariette, ο οποίος παρατήρησε ένα κεφάλι αιγυπτιακής σφίγγας να εξέχει από τις αμμώδεις εκτάσεις της Μέμφιδας και υποψιάστηκε πως αυτό ήταν τμήμα του δρόμου που οδηγούσε στο Σεραπείο. Οι υποψίες του αποδείχθηκαν βάσιμες, καθώς στην πορεία των ανασκαφών αποκάλυψε δεκάδες αιγυπτιακές σφίγγες που τον οδήγησαν τελικά στην αποκάλυψη των υπόγειων θαλάμων του Σεραπείου το 1850.
Χάρτης του Σεραπείου και της Οδού των Σφιγγών και φωτογραφίες αιγυπτιακών σφιγγών
Στη διάρκεια όμως της αποκάλυψης του δρόμου, ο Mariette βρέθηκε μπροστά σε απρόσμενες ανακαλύψεις. Σε μια στροφή του δρόμου των σφιγγών προς τα αριστερά και προς το Νότο, οδηγήθηκε μπροστά σε μια ημικυκλική εξέδρα με υπολείμματα 11 ελληνιστικών αγαλμάτων σε διάταξη ημικυκλίου («κύκλος των φιλοσόφων»). Κάποια από αυτά τα αγάλματα ήταν διατηρημένα σε καλή κατάσταση και φέραν επιγραφές ώστε να αποδοθούν σε συγκεκριμένα πρόσωπα, όπως ο Πλάτωνας, ο Πυθαγόρας, ο Θαλής, ο Όμηρος και ο Πίνδαρος. Αριστερά του ημικυκλίου, υπήρχε ναός του Νεκτανέβω ΙΙ (τελευταίος Αιγύπτιος Φαραώ), ο οποίος είχε αρκετά πολύπλοκη διαμόρφωση με χώρους για τελετές ή ίσως και για ταφές. Δεξιά του ημικυκλίου και του ναού του Νεκτανέβω, ο δρόμος συνέχιζε σε ευθεία προς το αιγυπτιακό Σεραπείο. Εκατέρωθεν του δρόμου, εντοπίστηκαν μνημειακά γλυπτά με μερικές πρωτότυπες αναπαραστάσεις. Γλυπτά προέρχονταν τόσο από την εποχή του Νεκτανέβω Ι, ενώ τα πιο σπάνια ήταν των πτολεμαϊκών χρόνων.
Τα ελληνιστικά γλυπτά απεικόνιζαν λέοντες, σφίγγες, σειρήνες, πάνθηρες, κέρβερους και παγώνια. Πολλά ήταν διακοσμημένα με αναπαραστάσεις τσαμπιών σταφυλιού που λογικά παραπέμπουν στο Διόνυσο. Πέντε από τα αγάλματα της ελληνιστικής εποχής μετέφεραν στη ράχη τους ένα παιδί, που ίσως απεικόνιζε το νεαρό Διόνυσο.
Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ
Φωτογραφίες του συνόλου:
Πίνδαρος
Δημήτριος Φαληρέας (;)
Σχεδιαγράμματα από τον Auguste Mariette:
Οι διαφορετικές ερμηνείες
Ο κύκλος των φιλοσόφων σήμερα
Ο ΔΡΟΜΟΣ
Γενική άποψη
Οι σφίγγες
Πάνθηρες, λέοντες και κέρβεροι
Σειρήνες, παγώνια
Σχεδιαγράμματα από τον Auguste Mariette:
Αιγυπτιακά ευρήματα:
Αν και έχει περάσει πάνω από ένας αιώνας από τις ανακαλύψεις του Mariette και περίπου 70 χρόνια από την τελευταία ανασκαφική έρευνα και αρχαιολογική μελέτη των γλυπτών από τους Γάλλους αρχαιολόγους Lauer και Picard, δεν υπάρχει κάποια κοινά αποδεκτή ερμηνεία για το ρόλο και την προέλευση των ελληνιστικών ευρημάτων. Ρόλο σε αυτό έχει παίξει η απώλεια πολλών σημειώσεων του Mariette, αλλά και η εγκατάλειψη του χώρου: ο κύκλος των φιλοσόφων είναι το μόνο ορατό ελληνιστικό εύρημα της περιοχής και διατηρημένος σε άθλια κατάσταση. Κάποια ευρήματα βρίσκονται σε αποθήκες μουσείων, άλλα (κυριώς τα αιγυπτιακά) εκτίθονται στο Λούβρο, άλλα έχουν μάλλον θαφτεί ξανά κάτω από τόνους άμμου της ερήμου και κάποια λογικά έχουν καταστραφεί από τη διάβρωσή τους από το περιβάλλον. Η μελέτη αυτών των ευρημάτων γίνεται πλέον κυρίως από τις φωτογραφίες τους σε βιβλία και από περιγραφές σε παλαιότερες μελέτες.
Χρονολόγηση
Μία από τις εκτιμήσεις είναι πως τα ευρήματα ανήκουν στους πρώτους πτολεμαϊκούς χρονους, την εποχή λίγο μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου. Και αυτό γιατί ένα από τα αγάλματα του ημικυκλίου απεικονίζει πιθανότατα τον Δημήτριο Φαληρέα, πολιτικό και φιλόσοφο της αρχαίας Αθήνας, ο οποίος κατέληξε το 307 π.Χ. στην αυλή του Πτολεμαίου Ι. Ο Δημήτριος ο Φαληρεύς ήταν αυτός ο οποίος απαγόρευσε την κατασκευή πολυτελών επιτύμβιων μνημείων στην Αττική περίπου το 317 π.Χ. Κυβέρνησε από το 317 έως το 307 π.Χ., οπότε η Αττική κατελήφθη από τον Δημήτριο τον Α’ τον Πολιορκητή και κατέφυγε στην Αλεξάνδρεια για να γλιτώσει την θανατική ποινή που του είχε επιβληθεί στην Αττική. Ο Πτολεμαίος εκτιμούσε πολύ το Δημήτριο και του έδωσε πολλές διοικητικές αρμοδιότητες. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Πτολεμαίου ΙΙ (Φιλάδελφου), ο Δημήτριος εξορίστηκε στην Άνω Αίγυπτο, οπότε και θα ήταν αδύνατο ο Φιλάδελφος να του αφιερώσει άγαλμα. Στη χρονολόγηση των αγαλμάτων του δρόμου στους πρώτους πτολεμαϊκούς χρόνους συνηγορούν και επιγραφές που βρέθηκαν, οι οποίες μάλλον αναφέρονται στον κοινό γλύπτη με αυτό των φιλοσόφων (Διονυσιάδης;). Άλλες μελέτες χρονολογούν τα γλυπτά των φιλοσόφων στο δεύτερο μισό του 3ου π.Χ. ή το αργότερο στις αρχές του 2ου π.Χ. αιώνα, κυρίως λόγω τεχνοτροπίας. Κάποια από τα αγάλματα θεωρείται πως απεικονίζουν μεταγενέστερους Πτολεμαίους, ενώ ακόμα και αν η απόδοση ενός από τα αγάλματα στο Δημήτριο Φαληρέα είναι σωστή, ίσως να μην είναι αρκετή για να χρονολογεί το σύνολο στους πρώτους πτολεμαϊκούς χρόνους. Ο Φαληρέας, ως ιδρυτής της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, ίσως να ήταν και τιμώμενο πρόσωπο στην πτολεμαϊκή Αίγυπτο για αρκετές γενιές.
Ερμηνείες και συνδέσεις
Η πιο ενδιαφέρουσα σύνδεση είναι αυτή με την προσωρινή ταφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου στη Μέμφιδα πριν το νεκρό του σώμα μεταφερθεί στην Αλεξάνδρεια από τον Πτολεμαίο Φιλάδελφο. Σε αυτό συνηγορούν διάφορες παρατηρήσεις. Για παράδειγμα, ο αγαπημένος ποιητής του Αλεξάνδρου (Όμηρος) φαίνεται να βρίσκεται στο κέντρο του ημικυκλίου. Επίσης, στο ναό του Νεκτανέβω ΙΙ υπήρχαν δωμάτια πού ίσως να χρησίμευαν ως χώροι τοποθέτησης της σαρκοφάγου του (την οποία ποτέ δε χρησιμοποίησε ο Νεκτανέβω). Έξω από το ναό υπήρχαν τέσσερις ελληνιστικοί λέοντες (οι οποίοι δυστυχώς δεν έχουν παρουσιαστει ποτέ σε δημοσίευση και μας είναι άγνωστο σε ποια αποθήκη μουσείου φυλάσσονται, αν όντως έχουν διασωθεί). Η σαρκοφάγος του Νεκτανέβω ΙΙ (στην οποία ίσως τοποθετήθηκε προσωρινά ο Αλέξανδρος) δε βρέθηκε ποτέ στη Μέμφιδα, αλλά εντοπίστηκε στην Αλεξάνδρεια όπου λατρευόταν σε τζαμί ως τάφος του Αλεξάνδρου, παρόλο που οι Άραβες που την είχαν στην κατοχή τους δε γνώριζαν να διαβάζουν τα ιερογλυφικά που την ταυτοποιούσαν. Επίσης, στο Αλεξανδρινο Ρομάντζο, ο Νεκτανεβώ ΙΙ αποδίδεται ως ο πατέρας του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Το σενάριο ταφής του Μεγάλου Αλεξάνδρου σε χώρο κοντά στο Σεραπείο υποστηρίζεται και από ευρήματα πολωνικών ανασκαφών που ανέδειξαν δεκάδες ελληνιστικές ταφές στον παρακείμενο χώρο και σε σημείο που δεν είχε χρήση σε προγενέστερες αιγυπτιακές περιόδους. Ίσως κάποια σημαντική ταφή λειτούργησε ως «μαγνήτης».
Η σαρκοφάγος του Νεκτανέβω ΙΙ (Βρετανικό Μουσείο)
Όσοι υποστηρίζουν πως το μνημείο έχει άμεση σχέση με τον Μ. Αλέξανδρο, τονίζουν επίσης την ύπαρξη των γλυπτών παγωνιών στο δρόμο προς το Σεραπείο. Ο Ρωμαίος ιστορικός Αιλιανός (3ος π.Χ. αιώνας), μας πληροφορεί πως ο Αλέξανδρος εντυπωσιάστηκε από την ομορφιά των παγωνιών που ήταν άγνωστα στην Αίγυπτο πριν την εκστρατεία του στην Περσία και τα είχε υπό βασιλική προστασία.
Άλλες ερμηνείες βασίζονται στη μεταγενέστερη χρονολόγηση των αγαλμάτων του ημικυκλίου και αποδίδουν τα μνημειακά αγάλματα του δρόμου στην εποχή του Πτολεμαίου ΙV (Φιλοπάτωρ), ο οποίος ξέρουμε πως διαμόρφωσε και τις τελικές ταφές του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των Πτολεμαίων στο «Σώμα» στην Αλεξάνδρεια. Η βάση αυτού του σεναρίου είναι ο διονυσιακός χαρακτήρας του συνόλου και το γεγονός πως ο Φιλοπάτωρ ανακηρύχθηκε ως νέος Διόνυσος. Η αφορμή για την τοποθέτηση των γλυπτών μπορεί να σχετίζεται με μια μεγάλη στρατιωτική νίκη του Φιλοπάτορα στη Μάχη της Ραφίας (ή Γάζας) τον Ιούνιο του 217 π.Χ.
Ερμηνείες ανεξάρτητες της χρονολόγησης, τονίζουν την έντονη ύπαρξη διονυσιακών στοιχείων στο σύνολο και αποδίδουν τη χρήση του σε αναπαράσταση της διονυσιακής πομπής. Η παρουσιά του Διονύσου πάνω σε πάνθηρα εμφανίζεται σε δεκάδες έργα τέχνης της αρχαιότητας, όπως μωσαϊκά της Πέλλας του 4ου π.Χ. αιώνα εώς και υστερορωμαϊκές σαρκοφάγους. Εμφανίζεται επίσης και ως θεματολογία σε νομίσματα. Σε μερικές απο τις σαρκοφάγους όπου ο Διόνυσος απεικονίζεται πάνω στη ράχη πάνθηρα, εντοπίζονται ταυτόχρονα και μορφές που παραπέμπουν στις εποχές του χρόνου, και βάσει αυτής της λογικής έχει προταθεί πως ίσως κάποια από τα αγάλματα του δρόμου αντιπροσωπεύουν τις τέσσερις εποχές.
Έχει επίσης προταθεί, πως ο κύκλος των φιλοσόφων είναι ίσως εμπνευσμένος από εικόνες που απεικονίζουν τους επτά σοφούς της αρχαιότητας, αν και η ασυμφωνία σε αριθμούς δεν περνάει απαρατήρητη. Το κοντινότερο εύρημα σε αυτό της Μέμφιδας έχει βρεθεί σε βάση κίονα στην Αλεξάνδρεια που χρονολογείται στο πρώτο μισό του 2ου π.Χ. αιώνα. Απεικονίζει τους 12 θεούς των Ελλήνων και όχι φιλοσόφους, αλλά η στάση των διαφορετικών μορφών έχει πολλές ομοιότητες με τη στάση των αγαλμάτων της ημικυκλικής εξέδρας. Αξίζει να σημειωθεί πως μερικοί ερευνητές πιστεύουν πως στη Μέμφιδα ο αριθμός των φιλοσόφων ήταν 12 και όχι 11, εκτιμούν δε πως η 12η μορφή που έχει χαθεί ίσως ήταν του Αριστοτέλη.
ΠΑΡΟΜΟΙΕΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ
Μωσαικό Πέλλας (Διόνυσος πάνω σε πάνθηρα) και Ej Djem Τυνησίας (Διόνυσος πάνω σε λέοντα):
Ρωμαϊκές σαρκοφάγοι (Διόνυσος πάνω σε πάνθηρα & τέσσερεις εποχές):
Νομίσματα (Διόνυσος πάνω σε πάνθηρα):
Οι επτά σοφοί της αρχαίας Ελλάδας (παραλληλισμός με κύκλο των φιλοσόφων):
Στήλη με τους δώδεκά θεούς της αρχαίας Ελλάδας (Αλεξάνδρεια):
Η σύνδεση με τον τύμβο Καστά
Η σύνδεση Σεραπείου της Μέμφιδας με τον τύμβο Καστά δεν είναι άμεση. Ποιοτικές ομοιότητες όμως υπάρχουν πολλές. Ενδεικτικά αναφέρουμε πως και τα δύο μνημεια φέρεται να είχαν τόσο ταφικό όσο και λατρευτικό ρόλο. Οι παραπομπές σε διονυσιακή λατρεία είναι επίσης ένα ακόμα κοινό χαρακτηριστικο σε Μέμφιδα και Καστά. Επιπλέον, ο πιθανός συσχετισμός των γλυπτών του δρόμου του Σεραπείου με τις τέσσερις εποχές του χρόνου έχει κοινά στοιχεία με μια παρεμφερή ερμηνεία ευρημάτων της Αμφίπολης που βρίσκουμε ενδιαφέρουσα. Μνημειακά γλυπτά, σπάνια σε θεματολογία αλλά και εξαιρετικά σε τέχνη υπάρχουν και στα δύο μνημεία, ενώ οι ομοιότητες των σφιγγών σε Καστά και Μέμφιδα έχουν ήδη τονιστει σε αρκετές περιπτώσεις. Μια από τις πιθανές χρονολογήσεις των ευρημάτων του Σεραπείου συμπίπτει με αυτή του τύμβου Καστά. Είναι αξιοπροσεκτο επίσης οτι στο θριγκό του 2ου θαλάμου του Καστα υπάρχει απεικονιση Απη. Συνεπώς τα σπάνια ευρήματα στη Μέμφιδα είναι ίσως ενδεικτικά του τι παραπάνω θα μπορούσαμε να περιμένουμε από μελλοντικές ανασκαφές εντός και εκτός των ορίων του τύμβου της Αμφίπολης, ειδικά αν αποκαλυφθεί ο δρόμος που οδηγούσε στον τύμβο.
Αξίζει τέλος να σημειώσουμε, πως το Σεραπείο της Μέμφιδας σφραγίστηκε μετά από εντολή του Ρωμαίου αυτοκράτορα Ονώριου, τον 4ο μ.Χ. αιώνα, καθώς απαγορεύτηκε η λατρεία του θεού Άπη. Αν και ο τύμβος Καστά φαίνεται να σφραγίστηκε για λόγους προστασίας από επιδρομές, το γεγονός της σφράγισης και των δύο μνημείων είναι μια ακόμα σύμπτωση που είναι άξια αναφοράς.
Πηγές
- Judith McKenzie, The Architecture of Alexandria and Egypt 300 B.C.-A.D. 700, Yale University Press, 2007 (Google Preview)
- Jean-Yves Empereur, Stéphane Compoint, Alexandria Rediscovered, 1998
- Nicholas J. Saunders, Alexander’s Tomb: The Two Thousand Year Obsession to Find the Lost Conqueror
- Les photographies des sculptures grecques du Sérapéum de Memphis par Théodule Devéria, Clémentine Durand
- Musée d’Orsay (Devéria, Théodule)
- LES DEUX SIRÈNES DU SARAPIEION DE MEMPHIS AU MUSÉE DU CAIRE : NOTE COMPLÉMENTAIRE, Jean-Philippe Lauer, Revue Archéologique T. 1 (janvier-juin 1959), pp. 159-164
- Arago Photography database
- Lauer / Picard, Les statues ptolémaïques du Sarapieion de Memphis (1952)
- Andrew Chugg, A candidate for the first tomb of Alexander the Great
- Le Pindare de l’Exèdre des poètes et des sages au Sérapeion de Memphis, Charles Picard, Monuments et mémoires de la Fondation Eugène Piot Year 1952 Volume 46 Issue 1 pp. 5-24
- La statue-portrait de Démétrios de Phalère au Sarapieion de Memphis : Exèdre des poètes et des sages, Charles Picard, Monuments et mémoires de la Fondation Eugène Piot Year 1953 Volume 47 Issue 1 pp. 77-97
- Ptolemaic royal sculpture from Egypt : the Greek and Egyptian traditions and their
interaction, Ashton, Sally-Ann, King’s College UK, 1999 - Le Serapeum de Memphis par Auguste Mariette-Pacha, Publié, d’après le manuscrit de l’auteur par G. Maspéro
- Review (Lauer / Picard, Les statues ptolémaïques du Sarapieion de Memphis (1952), Margarete Bieber, American Journal of Archaeology, Vol. 61, No. 2 (Apr., 1957), pp. 211-215
- Sérapéum de Memphis, découvert et décrit par A. Mariette …
- Choix de monuments et de dessins découverts ou exécutés pendant le déblaiement du Sérapeum de Memphis | Auguste Mariette
- Εφημερίδα Χρονόμετρο (Φεβρουάριος 2016): Νέα ανακάλυψη στον Τύμβο Καστά: Ο ήλιος προσανατόλισε τον Λέοντα της Αμφιπόλεως
- https://esy-platykampoy2.blogspot.com/2021/03/aigyptos-ellines-eferan-ton-politismo-tous.html
Ε.ΣΥ ΑΙΓΑΛΕΩ
