Εισαγωγή
Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας αποτελεί θεμέλιο λίθο κάθε δημοκρατικής πολιτείας, και ως τέτοιο προστατεύεται τόσο σε εθνικό όσο και σε υπερεθνικό επίπεδο. Συγκεκριμένα, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), το άρθρο 6 δίνει στα υποκείμενα δικαίου το δικαίωμα να απευθυνθούν στις δικαστικές αρχές για οποιοδήποτε ζήτημα πολιτικής, ποινικής ή διοικητικής φύσεως τους αφορά (Βλαχόπουλος, 2017). Παράλληλα, το 7ο Πρόσθετο Πρωτόκολλο της ίδιας σύμβασης εξασφαλίζει το δικαίωμα πρόσβασης στη δικαιοσύνη, ρυθμίζοντας επιμέρους ζητήματα που αφορούν την ορθή απονομή της (European Court of Human Rights, 2019). Το ζήτημα της ορθής απονομής δικαιοσύνης τίθεται στο προσκήνιο σε πολλές περιπτώσεις, απασχολώντας τόσο τα εθνικά δικαστήρια, όσο και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ). Ένα ζήτημα που προκύπτει είναι το αν μπορεί κάποιος να αιτηθεί δικαστικής προστασίας από εθνικό δικαστήριο για παραβίαση που έγινε από άλλο κράτος. Διαφωτιστική στο ζήτημα αυτό είναι η απόφαση του ΕΔΔΑ στην υπόθεση Naït-Liman κατά Ελβετίας, η οποία θα αναλυθεί περαιτέρω για τους σκοπούς του παρόντος άρθρου.Η Υπόθεση Nait-Liman
Ο αιτών Abdennacer Naït-Liman είναι Τυνήσιος υπήκοος. Το 1992 συνελήφθη στην Ιταλία, από όπου κατέληξε στην Τυνησία, όπου και βασανίστηκε στις εγκαταστάσεις του Υπουργείου Εσωτερικών υπό τις διαταγές του τότε υπουργού. Έναν χρόνο αργότερα κατέφυγε στην Ελβετία, όπου του χορηγήθηκε πολιτικό άσυλο. Το 2004 ο ενάγων κατέθεσε αγωγή αποζημίωσης για μη χρηματική ζημία ενάντια της Τυνησίας και του τότε υπουργού ενώπιον των Ελβετικών δικαστηρίων. Το πρωτοβάθμιο δικαστήριο έκρινε ότι δεν είχε κατά τόπο αρμοδιότητα να εξετάσει τη συγκεκριμένη διαφορά, εφόσον τα επίδικα γεγονότα είχαν συμβεί εκτός ελβετικού εδάφους και ο ενάγων δεν είχε κανέναν δεσμό με την Ελβετία, καθώς και ότι δεν υπάρχει σε αυτήν την περίπτωση εφαρμογή της επικουρικής δικαιοδοσίας λόγω αναγκαιότητας (forum of necessity), αφού τη στιγμή που συνέβη το γεγονός δεν είχε καμία σχέση με το ελβετικό κράτος – κάτι που αποτελεί προϋπόθεση σύμφωνα με το άρθρο 3 του Ελβετικού Ομοσπονδιακού Νόμου για το ιδιωτικό δίκαιο (Der Bundesrat- Das Portal der Schweizer Regierung, 2019). Η έφεση του ενάγοντος απορρίφθηκε λόγω αμφιβολιών για την ασυλία του εναγομένου υπουργού, και το ομοσπονδιακό δικαστήριο της Ελβετίας επίσης απέρριψε τον ισχυρισμό λόγω έλλειψης τοπικής αρμοδιότητας (Rietiker ,2019). Αξίζει να σημειωθεί ότι, την ίδια εβδομάδα με την έκδοση της απόφασης αυτής, ο ενάγων έλαβε την ελβετική ιθαγένεια. Μετά και την απόρριψη από το ανώτατο ελβετικό δικαστήριο, ο Nait-Liman στράφηκε κατά της Ελβετίας ενώπιον του ΕΔΔΑ, επικαλούμενος ότι το κράτος αυτό παραβίασε το δικαίωμά δικαστικής προστασίας που προκύπτει από το άρθρο 6 της ΕΣΔΑ (Heri ,2018).
Το Σκεπτικό Του Δικαστηρίου
Το ΕΔΔΑ, προκειμένου να αποφανθεί σχετικά, εφάρμοσε το κριτήριο του κατά πόσο η άρνηση παροχής δικαστικής προστασίας εξυπηρετούσε κάποιο νόμιμο σκοπό και την αρχή της αναλογικότητας. Το Δικαστήριο προσδιόρισε αρκετούς νόμιμους σκοπούς που εξυπηρετούνται από αυτόν τον περιορισμό παροχής δικαστικής προστασίας, σχετιζόμενους με την ορθή απονομή της δικαιοσύνης, όπως για παράδειγμα την αποτροπή του forum shopping – δηλαδή, την καταστρατήγηση της δικαιοδοσίας δικαστηρίου με σκοπό την εγκαθίδρυση διεθνούς δικαιοδοσίας μέσω μεταβολής των πραγματικών περιστατικών ώστε να θεμελιώνουν διεθνή δικαιοδοσία (Παμπούκης, 2018). Όσον αφορά την αρχή της αναλογικότητας, το δικαστήριο τη συσχέτισε με δύο θεματικές του διεθνούς δικαίου στο πλαίσιο αυτής της υπόθεσης, την οικουμενική δικαιοδοσία και το forum of necessity (Rietiker, 2019).
Η οικουμενική δικαιοδοσία αναφέρεται στην ιδέα ότι ένα εθνικό δικαστήριο μπορεί να εκδικάσει κάποια υπόθεση όταν πραγματεύεται σημαντικότατη παραβίαση κανόνα διεθνούς δικαίου, βασισμένο απλώς και μόνο στο γεγονός αυτό, με το σκεπτικό ότι τέτοιου είδους συμπεριφορές είναι βλαπτικές για τη διεθνή κοινότητα (International Justice Resource Center). Στη συγκεκριμένη περίπτωση, το ΕΔΔΑ εξέτασε αν η Ελβετία είχε υποχρέωση να αναγνωρίσει οικουμενική δικαιοδοσία, είτε λόγω ύπαρξης κανόνα εθιμικού δικαίου είτε δικαίου συνθηκών. Σχετικά με την ύπαρξη κανόνα εθιμικού δικαίου, για τη διαπίστωσή του απαιτείται πρακτική των κρατών και opinio juris, δηλαδή πεποίθηση ότι ακολουθούν κανόνα δικαίου με την πρακτική τους αυτή (Ρούκουνας, 2015). Το Δικαστήριο σημείωσε ότι μόνο ένα από τα 39 κράτη των οποίων την πρακτική εξέτασε, αναγνωρίζει οικουμενική δικαιοδοσία για υποθέσεις βασανιστηρίων, καταλήγοντας στο ότι δεν υπάρχει συναίνεση στη διεθνή κοινότητα για την αναγνώριση των αξιώσεων από βασανιστήρια ως πεδίο αστικής οικουμενικής δικαιοδοσίας, επομένως ούτε και εθιμική υποχρέωση (Heri, 2018). Παράλληλα, παρά την εξελικτική ερμηνεία του 14ου άρθρου της, η Σύμβαση κατά των Βασανιστηρίων δεν έχει καταφέρει ακόμη να θεμελιώσει οικουμενική δικαιοδοσία για τέτοια ζητήματα, και άρα ούτε από το δίκαιο των συνθηκών πήγαζε υποχρέωση της Ελβετίας να εκδικάσει το αίτημα του κυρίου Nait-Liman (United Nations Human Rights, Office of the High Commissioner, 2019).
Η έννοια του forum of necessity σχετίζεται με την απόφαση ενός αναρμόδιου δικαστηρίου να εξετάσει κάποια υπόθεση, αν και ο φυσικός δικαστής της είναι πασιφανώς διαφορετικός, επειδή θεωρεί ότι εάν η υπόθεση αυτή εκδικαστεί εκεί όπου υπάρχει δικαιοδοσία, δεν υπάρχουν εχέγγυα δίκαιης κρίσης (Palmer, 2015). Στην υπόθεση αυτή, το ΕΔΔΑ εξέτασε αν το διεθνές δίκαιο επέβαλε στο ελβετικό κράτος την εγκαθίδρυση forum of necessity. Καθώς δεν υπάρχει γενικότερη συμφωνία των κρατών σχετικά με το θεσμό αυτό, δεν μπορεί να γίνει λόγος για εθιμικό κανόνα, ενώ δεν υπάρχει σχετική πρόβλεψη ούτε στο δίκαιο των συνθηκών. Επομένως, εφόσον δεν υπήρχαν περιορισμοί διεθνούς δικαίου, η Ελβετία είχε ένα ευρύ πεδίο διακριτικής ευχέρειας, παρεχόμενο από το άρθρο 3 του ομοσπονδιακού της νόμου για το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο, ως προς το αν θα παρείχε δικαστική προστασία σε αυτή την περίπτωση. Το δικαστήριο έκρινε ότι η Ελβετία δεν είχε υπερβεί τα όρια της διακριτικής της ευχέρειας στη συγκεκριμένη περίπτωση, καθώς και ότι ήταν εύλογη η άρνηση οποιουδήποτε δεσμού με το ελβετικό κράτος αφού, όταν έγινε η παραβίαση, ο ενάγων δεν είχε ακόμη την ελβετική ιθαγένεια.
Λαμβάνοντας υπόψιν όλα τα παραπάνω, το ΕΔΔΑ έκρινε ότι η άρνηση εκδίκασης του Nait-Liman εξυπηρετούσε νόμιμους σκοπούς και δεν παραβίαζε την αρχή της αναλογικότητας ως προς αυτούς. Επομένως, αποφάσισε ότι δεν υπήρχε παραβίαση του δικαιώματος δικαστικής προστασίας και πρόσβασης στη δικαιοσύνη που προβλέπεται στο άρθρο 6 της ΕΣΔΑ (Rietiker, 2019).
Συμπέρασμα
Η συγκεκριμένη υπόθεση καθιστά φανερό ότι, αν και ο κανόνας είναι η μη εκδίκαση υποθέσεων στις οποίες πολίτης στρέφεται κατά κράτους από τρίτο κράτος, υπάρχουν εξαιρέσεις που μπορούν να το επιτρέψουν. Συγκεκριμένα, η δικαιοδοσία αυτή μπορεί να θεμελιωθεί είτε στην οικουμενική δικαιοδοσία, η οποία πηγάζει από το διεθνές δίκαιο, είτε στο forum of necessity. Οι δύο αυτές εναλλακτικές εξυπηρετούν το σκοπό της ορθής απονομής της δικαιοσύνης, της ικανοποίησης του αισθήματος δικαίου και του σεβασμού προς το διεθνές δίκαιο. Ωστόσο, το αν συντρέχει περίπτωση θεμελίωσής τους είναι, όπως είδαμε, ρευστό – κάτι που γίνεται φανερό και από τις αντίθετες απόψεις που εξέφρασαν οι δικαστές στη υπόθεση Nait-Liman. Επομένως, ο εφαρμοστής του δικαίου οφείλει να είναι προσεκτικός και άρτια ενημερωμένος, προκειμένου να αξιοποιεί ορθά τις δυνατότητες που του παρέχει το δίκαιο στα συγκεκριμένα ζητήματα. πηγη Αθηνά Αποστολίδου
