Από την 11η έως και τη 13η Νοεμβρίου 2021, έλαβε χώρα στην Αθήνα η «7η Διεθνής Συνάντηση για την Αποκατάσταση των Μνημείων Ακροπόλεως», με θέμα «Τα αναστηλωτικά έργα στην Ακρόπολη, τα νέα προγράμματα». Τη συνάντηση είχε εξαγγείλει το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού (ΥΠΠΟΑ), στις 3 Φεβρουαρίου 2021.
Ως γνωστόν, από τα τέλη Οκτωβρίου 2020 έως σήμερα, εκφράστηκαν έντονες αντιρρήσεις για τα νέα έργα στην Ακρόπολη, τόσο στον Τύπο όσο και στο διαδίκτυο.
Οι αντιρρήσεις αφορούσαν, αρχικά, στις διαστρώσεις από οπλισμένο σκυρόδεμα και, στη συνέχεια, στις ευρύτερες και μεγαλύτερες παρεμβάσεις στον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης και στη δυτική πρόσβαση. Θα περίμενε κανείς ότι στη συνάντηση θα συζητηθούν όλα τα επίμαχα έργα, πρόσφατα και προσεχή, επί του Βράχου.
Παρουσιάστηκαν, όμως, προς συζήτηση μόνον η κατασκευή κλίμακας στη δυτική πρόσβαση, για την οποία έχει υπογραφεί υπουργική απόφαση, και η στερέωση - αναστήλωση των τειχών, επέμβαση που βρίσκεται από ετών σε εξέλιξη. Οι σύνεδροι, δηλαδή, βρέθηκαν προ τετελεσμένων έργων και ειλημμένων αποφάσεων.
Όπως αναμενόταν, η συνάντηση αποδείχτηκε προσχηματική, με αποκλειστικό στόχο την τυπική νομιμοποίηση όχι μόνο των ήδη τετελεσμένων έργων αλλά και ήδη ειλημμένων αποφάσεων για προγραμματισμένα έργα.
Έργα που είναι ανεπίτρεπτα μεγάλης κλίμακας, εξόχως παρεμβατικά και επιδιώκουν, στο σύνολό τους, την κατάργηση της ιστορικής ενότητας και συνέχειας του αρχαιολογικού χώρου και την παγίωσή του σε μια ιδεατή μορφή, για την οποία απουσιάζουν ικανά τεκμήρια και ενιαίο σκεπτικό.
Η διάστρωση της Παναθηναϊκής οδού στα ανατολικά των Προπυλαίων με οπλισμένο σκυρόδεμα. Άποψη από ψηλά (2020)
Επιπλέον, είναι αντίθετα στις διεθνώς αναγνωρισμένες και θεσπισμένες αρχές διαχείρισης αρχαιοτήτων και αναιρούν τα χαρακτηριστικά, με βάση τα οποία η UNESCO ανακήρυξε τα αρχιτεκτονικά μνημεία, μαζί με τον φυσικό βράχο της Ακρόπολης, ως μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς.
Kατά την UNESCO, η Ακρόπολη αποτελεί «παγκόσμιο σύμβολο…, από τα σπουδαιότερα αρχιτεκτονικά και καλλιτεχνικά σύνολα… στον κόσμο… ένα από τα πιο εκπληκτικά και πλήρη… μνημειακά σύνολα που υφίστανται στις μέρες μας…υπέρτατη έκφραση της προσαρμογής αρχιτεκτονικής σε ένα φυσικό τοπίο… που συνοψίζει σημαντικές ιστορικές φάσεις από τον 16ο έκτο αιώνα προ Χριστού έως σήμερα… συνδέεται άμεσα και απτά με γεγονότα και ιδέες που ποτέ δεν εξέπεσαν...». Για τους Ελληνες, όλα τα παραπάνω ορίζουν τη διαχρονική ταυτότητα του σύγχρονου ελληνισμού.
Στην έναρξη του συνεδρίου, αρμόδιοι του ΥΠΠΟΑ μίλησαν για τα έργα που πραγματοποιήθηκαν τα δύο τελευταία χρόνια, τονίζοντας τα στενά χρονικά περιθώρια μέσα στα οποία έπρεπε να διεκπεραιωθούν.
Δεν εξηγήθηκε, όμως, γιατί μια τέτοια πίεση ήταν απαραίτητη, και μάλιστα σε βαθμό που να δικαιολογεί την καταστροφή των αρχαίων πωρολίθων στην περιοχή του ανελκυστήρα και τις κακώσεις στην επιφάνεια του βράχου, στα δυτικά του Παρθενώνα.
● Οι διαδρομές από οπλισμένο σκυρόδεμα
Κατά τη διάρκεια του συνεδρίου, διατυπώθηκαν, φυσικά, οι αντιρρήσεις για τη διάστρωση των διαδρομών από οπλισμένο σκυρόδεμα, που αφορούσαν στο υλικό, την έκταση και το αισθητικό αποτέλεσμα της επέμβασης, αλλά και στο μη αναστρέψιμο της κατασκευής.
Συγκεκριμένα, οι διαστρώσεις φέρουν μεταλλικό οπλισμό πολύ κοντά στον φυσικό βράχο και σε περιοχές τόσο εκτεταμένες, που μια μελλοντική κατάτμησή τους για ενδεχόμενη απομάκρυνση, θα προκαλέσει αναπόφευκτα κακώσεις στον βράχο.
Οι ανησυχίες ενισχύονται ακόμη περισσότερο από την εμπειρία μας ότι, το 2020, η βάση από οπλισμένο σκυρόδεμα, στην οποία εδραζόταν ο γερανός στη δυτική πλευρά του Παρθενώνα, αφαιρέθηκε, αντίθετα σε κάθε δεοντολογία, με κρουστικά μηχανήματα που προκάλεσαν σοβαρές αποθραύσεις και εκτριβές στον βράχο, ο οποίος επίσης αποτελεί μνημείο. Κατά τη διάρκεια των συζητήσεων, κάποιοι υπεράσπισαν με υπερβολική ένταση το αναστρέψιμο των διαστρώσεων, δίχως, όμως, να προσκομίσουν νέα στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι η κριτική που έχει ασκηθεί δεν ανταποκρίνεται στην αλήθεια.
● Παρουσίαση «καινών» αντιλήψεων περί αναστηλώσεων
Ιδιαίτερη σημασία δόθηκε στην παρουσίαση νέων αντιλήψεων περί «προωθημένων αναστηλώσεων». Πρόκειται για τις αντιλήψεις περί επεμβάσεων στα αρχαία που προτείνει εδώ και δεκαετίες ο καθηγητής Μανόλης Κορρές, σύμφωνα με τις οποίες η αυθεντικότητα του μνημείου είναι μια έννοια πολύ σχετική. Προέχει, λέει, η «καλλιτεχνική αξία» και, συνεπώς, για την ανάδειξή της επιτρέπεται η χωρίς όρια χρήση νέου υλικού. Υπό την έννοια αυτή, η αξία ενός ακριβούς αντιγράφου είναι ίση με την αξία του πρωτοτύπου. Για την υποστήριξη των ιδεών, χρησιμοποιήθηκαν παραδείγματα από άλλες εποχές, πολιτισμούς και αντιλήψεις.
Θα πρέπει, όμως, να επισημανθεί ότι, εδώ και τώρα, στο πλαίσιο των αποκαταστάσεων μνημείων, οι αρχές αποκατάστασης που εφαρμόζονται στην Ευρώπη και αλλού, εξακολουθούν να διέπονται από τη Χάρτα της Βενετίας. Μισό αιώνα μετά τη διατύπωσή της, διατηρεί το κύρος της πλήρως και αποτελεί τη βάση αναφοράς κάθε θεωρητικού προβληματισμού στη διαμόρφωση πρακτικών επέμβασης στα μνημεία.
Μέχρι πρότινος, αυτό συνέβαινε και στην Ακρόπολη. Είναι η πρώτη φορά που τα έργα αποκατάστασης των μνημείων της Ακρόπολης εκτρέπονται από αυτήν την πολυετή πορεία. Αν μέχρι πρόσφατα οι ιδέες του κ. Κορρέ περί «προωθημένων αναστηλώσεων» εύρισκαν μια αντίσταση από την επιστημονική κοινότητα, στην οποία συμπεριλαμβανόταν και ο αείμνηστος Χαράλαμπος Μπούρας, τα τελευταία χρόνια φαίνεται να αποτελούν μονόδρομο στα έργα της Ακρόπολης -και όχι μόνον.
Χαρακτηριστικό του νέου ήθους που φανερώθηκε στο συνέδριο είναι το παρακάτω συμβάν. Οταν η πρόεδρος του Διεθνούς ICOMOS, αρχιτέκτων αναστηλώτρια, καθηγήτρια Teresa Patricio, παρατήρησε πως το θεωρητικό πλαίσιο, που εφαρμόζεται σε διεθνές επίπεδο στην Ευρώπη, ακολουθεί πολύ διαφορετικές τακτικές από αυτές που προτείνονται σήμερα για την Ακρόπολη, αντιμετώπισε επιθετική αντίδραση, στην οποία δεν της δόθηκε το δικαίωμα να απαντήσει.
● Οι κίνδυνοι στην αποκατάσταση των τειχών
Οι προτάσεις για την αποκατάσταση των τειχών διαμορφώνονται υπό την επιστημονική ευθύνη της ΕΣΜΑ και του προέδρου της.
Διατυπώθηκε η άποψη ότι η ποσότητα του νέου υλικού που χρησιμοποιείται στην αναστήλωση θα πρέπει να συγκρίνεται με την ποσότητα του αυθεντικού υλικού στο σύνολο της περιφέρειας των τειχών, και όχι μόνον με την ποσότητα του αυθεντικού υλικού στην περιοχή παρέμβασης.
Αυτό, βεβαίως, δημιουργεί μια επικίνδυνη ασάφεια ως προς τον καθορισμό των ορίων μέσα στα οποία θα πρέπει να κινείται η ποσότητα του νέου υλικού. Το πρόβλημα γίνεται πιο σύνθετο, δεδομένου ότι η σημερινή μορφή του τείχους έχει προκύψει, στο σύνολό της, σε χρονικό διάστημα πολλών αιώνων, χωρίς ενιαίο σχεδιασμό και κατασκευή.
Το παλίμψηστο των τειχών πρέπει να διατηρηθεί με κάθε θυσία, ως ο μοναδικός μάρτυρας της διαχρονικής ιστορίας της πόλης των Αθηνών, που απέμεινε ως σύνολο στην Ακρόπολη.
Φοβούμαι, όμως, ότι η επιλογή και εφαρμογή των προτάσεων για καθένα από τα τμήματα της περιμέτρου των τειχών θα κινηθεί μέσα στο πνεύμα των ίδιων επικίνδυνων πρακτικών που υποστηρίζονται για τη δυτική πρόσβαση. Αρκεί η παρέμβαση της ΕΣΜΑ, για να διαμορφωθούν τελικές προτάσεις εφαρμογής, που να προβλέπουν ανεπίτρεπτα μεγάλη ποσότητα νέου υλικού στην ανακατασκευή του αρχαίου τείχους.
● Η «Μεγάλη Ιδέα» για τις προσβάσεις στην Ακρόπολη: μια δυσάρεστη έκπληξη
Οσον αφορά την πρόταση αποκατάστασης της δυτικής πρόσβασης της Ακρόπολης, για την οποία ήδη υπάρχει υπουργική απόφαση από την 28η Σεπτεμβρίου 2021, εκεί είχαμε ακόμη μια δυσάρεστη έκπληξη.
Η «Μελέτη Αποκαταστάσεως της Αναβάσεως», που παρουσιάστηκε από τον πρόεδρο της ΕΣΜΑ και συνεργάτες του, αφορά μια ευρύτερη έκταση, πολύ πέραν αυτής που κατελάμβανε η δυτική πρόσβαση στην αρχαιότητα.
Οραματίζεται την ανάπλαση ευρύτατης έκτασης φυσικού περιβάλλοντος και αρχαιοτήτων, στα νότια και βόρεια του βράχου της Ακροπόλεως και, χωρίς αμφιβολία, στο μέλλον θα επεκταθεί και στην ανατολική πλευρά και ακόμη παραπέρα.
Είναι σαφές ότι πρόκειται για μια «Μεγάλη Ιδέα», απουσιάζει ωστόσο η απαραίτητη πρωτογενής έρευνα και μελέτη σε βάθος, αναζητήσεις και συζητήσεις και συγκρίσεις σε πολλά επίπεδα. Απαιτείται ομαδική εργασία και ικανός χρόνος, για την ωρίμανση και αποδοχή ενός τελικού, καταξιωμένου σχεδιασμού.
Είναι σαφές ότι, όσον αφορά την έκταση πέραν της λεγόμενης πύλης Beulé, η «Μελέτη Αποκαταστάσεως της Αναβάσεως» βρίσκεται στα πρώτα στάδια των διεργασιών που προανέφερα. Ακόμη, όμως, και αν κάποτε θεωρήσουμε ότι έχει τεκμηριωθεί επαρκώς η εξέλιξη της φυσικής και ανθρωπογενούς διαμόρφωσης σε ευρύτατα σύνολα του περιβάλλοντος χώρου, δεν θα έχουμε το δικαίωμα να επιλέξουμε μια μόνο χρονική στιγμή της ιστορίας του μνημείου και να αποκαταστήσουμε την αντίστοιχη μορφή του φυσικού και ανθρωπογενούς τοπίου, εις βάρος των υπολοίπων δυνατοτήτων αποκατάστασης.
Ο τρόπος αποκατάστασης των μνημείων που θα επιλεγεί, θα κριθεί σύμφωνα με τα νέα ευρήματα κατά τον χρόνο της παρέμβασης.
Τμήμα του βόρειου τείχους της Ακρόπολης
● Η δυτική πλαγιά της Ακρόπολης «υπό περιορισμόν»
Τα πράγματα δεν είναι διαφορετικά στη δυτική πλαγιά της Ακρόπολης. Ανασκαφές και εκκαθαρίσεις έγιναν κυρίως κατά τον 19ο αιώνα και, λιγότερο, τον 20ό. Παρά τις δημοσιεύσεις που ακολούθησαν και προτάσεις που αποκαθιστούν τη δυτική πρόσβαση σε διάφορες χρονικές περιόδους, έχουν γίνει και στις τελευταίες δεκαετίες πολλές παρατηρήσεις και ταυτίσεις που ρίχνουν νέο φως στα προηγούμενα ερμηνευτικά σχήματα, πλουτίζοντάς τα με πολλές λεπτομέρειες.
Στη μελέτη που παρουσιάστηκε στη συνάντηση, γίνεται μια σύνθεση δεδομένων κυρίως, όμως, όσον αφορά τις μεταμορφώσεις της δυτικής πρόσβασης μετά την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους.
Στον σχεδιασμό της κλίμακας που προτείνεται να κατασκευαστεί, έχουν γίνει κάποιες «βελτιωτικές» αλλαγές ως προς την αρχική πρόταση, για να μείνουν ορατά κάποια από τα αρχαία λείψανά που, όπως είχαμε επισημάνει, διαφορετικά θα έμεναν απρόσιτα. Επίσης, προτείνεται να μείνουν επισκέψιμα κάποια τμήματα της υποδομής των βαθμίδων, για να εξασφαλίζεται η πρόσβαση σε τμήματα της υποθεμελίωσης των Προπυλαίων.
Είναι σαφές ότι δεν έχουν μελετηθεί σε βάθος οι λεπτομέρειες της κατασκευής που προτείνεται. Είναι, ακόμη, σαφές ότι, αν και γνωρίζουμε σε μεγάλο βαθμό τη γενική διάταξη της κλίμακας, θα μας διαφεύγουν πάντοτε πολλές λεπτομέρειες της κατασκευής.
Πώς ήταν, λόγου χάριν, τα τελειώματα στις άκρες, στα σημεία που δεν διασώζονται ίχνη σε παρακείμενο λίθο ή έδαφος; Πέρα από τα τμήματα της σκάλας που διατηρήθηκαν κατά χώραν, επειδή καλύφθηκαν από τον φράγκικο προμαχώνα γύρω στα 1300 μ.Χ., έχουν ταυτιστεί και κάποια άλλα τμήματα βαθμίδων, για τις οποίες δεν γνωρίζουμε την αρχική τους θέση.
Το ίδιο, όμως, το υλικό των βαθμίδων της κλίμακας και της κεντρικής βαθμιδωτής αναβάθρας, τόσο στη δυτική πρόσβαση όσο και στην κεντρική δίοδο των Προπυλαίων, είναι βέβαιο ότι έχει υποστεί πολλές διαδοχικές χρήσεις, τουλάχιστον ώς την υστερορρωμαϊκή περίοδο. Πώς μπορεί κανείς να μιλάει, εν τέλει, για ανακατασκευή της κλίμακας του πρώτου αιώνα μ.Χ.;
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι σπουδαίοι μελετητές του παρελθόντος δεν απέκλειαν την επιβίωση της ελικοειδούς ανάβασης, για λειτουργικούς λόγους, επί μακρόν, μετά το πέρας των εργασιών στα Προπύλαια.
Η υπάρχουσα ελικοειδής ανάβαση αποκαθιστούσε με έναν συμβατικό τρόπο την πρόταση που δημοσίευσε ο Gorham Phillips Stevens, το 1946, και ήταν η πιο «μοντέρνα» άποψη της εποχής. Γιατί, λοιπόν, οι μελετητές της πρότασης θεωρούν την υπάρχουσα απόδοσή της τελείως λαθεμένη; Τη στιγμή, μάλιστα, που η διάταξή της παρέχει την πλέον άνετη δυνατότητα ανάβασης.
Επίσης, δεν μπορεί να αποκλειστεί το γεγονός ότι η ορατή σήμερα θεμελίωση της κρηπίδας των Προπυλαίων παρέμεινε και στην αρχαιότητα ορατή επί μακρόν, μετά την παύση των οικοδομικών εργασιών στα Προπύλαια. Αυτό θα σήμαινε ότι, για μεγάλο χρονικό διάστημα, η θεμελίωση θα γινόταν αντιληπτή ταυτόχρονα με τη μαρμάρινη αρχιτεκτονική του μνημείου.
Εχω επανειλημμένα διατυπώσει την άποψη ότι τα προβλήματα διακίνησης των επισκεπτών δεν λύνονται με τη συσσώρευση νέων κατασκευών και ανακατασκευών. Ο βράχος και τα μνημεία της Ακρόπολης θα πρέπει να ανασαίνουν με το δικό τους σώμα, όχι να πνίγονται ανάμεσα σε κίβδηλα υποκατάστατα που, στην πραγματικότητα, δεν εξυπηρετούν τις ανάγκες τις οποίες υποτίθεται ότι εξυπηρετούν.
● Η επιβάρυνση των Προπυλαίων
Η διάβαση του πλήθους των επισκεπτών μέσα από το εσωτερικό των Προπυλαίων θα απαιτήσει πρόσθετες κατασκευές για την προστασία των δαπέδων. Οπωσδήποτε θα χρειαστούν και πρόσθετες βαθμίδες για τη διακίνηση των επισκεπτών πάνω από την κρηπίδα και τις βαθμίδες του θυραίου τοίχου. Ολα αυτά θα αποτελέσουν μεγάλη επιβάρυνση στην πρόσληψη της αρχιτεκτονικής του μνημείου.
Επιπλέον, η πρόσβαση μέσα από τα Προπύλαια θα δημιουργήσει πρόσθετους κινδύνους, καθώς ολόκληρο το οικοδομικό συγκρότημα θα λειτουργεί ως μουσειακός χώρος, όπου κάθε λεπτομέρεια του περιβάλλοντος αρχιτεκτονικού κελύφους είναι το ίδιο το έργο τέχνης. Τα προβλήματα της φύλαξης που θα δημιουργηθούν θα είναι πολλά και σύνθετα και, οπωσδήποτε, η αντιμετώπισή τους δεν έχει μελετηθεί.
Η δυτική πρόσβαση της Ακρόπολης στις αρχές της δεκαετίας του 1980.
● Το απαραίτητο πρώτο βήμα που δεν έγινε ποτέ και ο τουρισμός
Επιμένω ότι κάθε βήμα προς τη βελτίωση των συνθηκών διακίνησης ανθρώπινου δυναμικού οφείλει να διασφαλίζει την ασφάλεια των επισκεπτών αλλά και των μνημείων.
Πρωτίστως, θα πρέπει να γίνει μελέτη για τον έλεγχο της ροής των επισκεπτών, ώστε να μπορούν να διακινηθούν στον αρχαιολογικό χώρο, υπό τις βέλτιστες συνθήκες. Επειτα από μια τέτοια μελέτη, θα πρέπει να μελετηθούν υλικές παρεμβάσεις, αν είναι απαραίτητες, καθώς και κάθε λεπτομέρεια λειτουργικής και διοικητικής οργάνωσης.
Φαίνεται, δυστυχώς, ότι η πρόταση για μείζονα αρχαιολογική «ανακατασκευή» ή «προωθημένη αναστήλωση», σε μια ευρύτατη περιοχή γύρω από τον βράχο της Ακρόπολης και ακόμη παραπέρα, δεν εκφράζει απλά μια «Μεγάλη Ιδέα» σε επιστημονικό επίπεδο.
Συμβαδίζει, χέρι με χέρι, με τον ευρύτερο ανασχεδιασμό των αρχαιολογικών χώρων και του κέντρου της Αθήνας γενικότερα, με τελικό στόχο την εξυπηρέτηση της τουριστικής βιομηχανίας.
*Αρχιτέκτονας ΜΑ, δρ ΕΜΠ, ΥΠΠΟ, ΕΣΜΑ/ΥΣΜΑ (1977-2010), προϊστάμενος του έργου αποκατάστασης των Προπυλαίων (1984 - 2010), επιβλέπων της αναστήλωσης στη νότια πτέρυγα των Προπυλαίων (2013-2016)
